Onder deze poëtische titel brengt de in Brno (Moravië) geboren en getogen mezzosopraan Magdalena Kožená tezamen met het consort ensemble ‘Private Musicke’ een programma van liederen en instrumentele composities uit het allereerste begin van de barok. De polyfonie van het ‘Ars perfecta’, tot grote hoogte gebracht door Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-1594), had – voor even – afgedaan. Componisten in Florence zochten naar nieuwe vormen waarin woord en muziek een meer gelijkwaardige rol werd toebedeeld. In zijn bundel ‘Le nuove musiche’ uit 1602 breekt Giulio Caccini (1545-1618) radicaal met de vitragemuziek van de meerstemmigheid. Hij introduceert de zogenoemde ‘monodie’, een solistische, op één melodie gebaseerde zanglijn, die alle recht doet aan de (verstaanbaarheid van de) tekst. De vocalist(e) wordt begeleid door enkele instrumentale stemmen (het basso continuo), die slechts een dienende rol spelen. De renaissance is ten einde. De ‘Stile moderno’ (ook wel aangeduid als ‘Seconda practica’) doet zijn intrede. De woorden zijn vanaf nu de meester van de harmonie en niet langer, zoals in het ‘Ars perfecta’, onderworpen aan het diffuse weefsel van overlappende melodielijnen. Het samenspel van tekst en muziek leidt tot een lyriek die grotere expressieve mogelijkheden biedt dan de som van de samenstellende delen. Luistert u maar!
Fillipo Vitali – O bei lumi, o chiome d’oro
In de hartstochtelijke canzonetta ‘O bei lumi, o chiome d’oro’ op tekst van een anonieme 7e-eeuwse Italiaan zetten de gouden lokken en de bliksemstralende ogen van zijn beminde de dichter in vuur en vlam. Hij gaat er ‘met liefde’ aan kapot. Cara morte! De Florentijnse zanger, priester en componist Fillipo Vitali (1599-1653) publiceerde het lied in 1618 in zijn tweede – in Rome verschenen – bundel ‘Musiche a una e due voce’.
Sigismondo d’India – Crud’Amarilli – Me che? Squallid’e oscuro – Torna il sereno Zefiro
Erg blij is de poëet (Giovanni Battista Guarini) niet met zijn wrede Amarilli. Hij beledigt haar en sterft vervolgens harteloos. In ‘Me che?’ kust de verdrietige Torquato Tasso de koude lippen van zijn overleden geliefde. En in ‘Torna il sereno Zefiro’ zal voor de zanger nimmer meer een voorjaar aanbreken. Een en al kommer en kwel! De uit Sicilië afkomstige edelman/componist Sigismondo d’India (1582-1629) was een meester in het toonzetten van klaagzangen. Trouwens, een geliefde (?) bezigheid van alle monodisten in die tijd.
Giulio Caccini – Odi, Euterpe
De Florentijn Giulio Caccini wordt algemeen beschouwd als de schepper van het ‘Bel Canto’. Onder zijn invloed heeft de kunst van het versieren en accentueren van vocale strofen door middel van affect (forte versus piano), sprezzatura (achteloze vocale vrijheden), passaggi (register tussen borst-en kopstem) en bovenal het (naar believen)) invoegen van trilli (trillers) een flinke sprong voorwaarts gemaakt. Hoezeer Amor het gemoed van dames en heren vermag te beroeren kunt u beluisteren in het tikje ondeugende ‘Odi, Euterpe’.
Claudio Monteverdi – Si dolce è il tormento
‘Zo zoet is het lijden dat in mijn ziel huist’ zingt een bedrogene vol smart… ‘Maar ik zal trouw blijven… tot een pijl des doods mijn hart zal genezen’. Ook uit de pen van Claudio Monteverdi (1567-1643), de grote operacomponist van het begin van de 17e eeuw, vloeide menige lamentatie. Wie houdt bij dit aangrijpende ariosa, in 1624 gecomponeerd op tekst van Carlo Milanuzzi, de ogen droog?
Instrumentale intermezzi: Louis de Briçeno – Carvanda Ciacona; Caspar Sanz -Canarios; Giovanni De Macque – Capriccio stravagante; Giovanni Paolo Foscarini – Ciaccona en Lucas Ruiz de Ribayaz – Españoleta
De instrumentale tussenspelen hebben alle een Spaanse geaardheid. Van Louis de Briçeno is behoudens een in 1626 in Parijs gepubliceerde bundel met zo’n zestig composities – liederen en stukken voor gitaar – weinig bekend. Private Musicke speelt een chaconne uit deze verzameling op een aanstekelijk ritme. De populaire ‘Canarios’ van Caspar Sanz is een geliefd toegift van barokgitaristen. In de ‘Capriccio stravagante’ van de Napolitaanse componist Giovanni De Macque is de Spaanse invloed vanuit het Spaanse koninkrijk al even onmiskenbaar. De Ciaccona van Giovanni Paolo Foscarini is gebaseerd op een Spaanse boerendans in een langzame driekwartsmaat. En tot slot de ‘Españoleta’ van Lucas Ruiz de Ribayaz is een warmbloedige Iberische uitsmijter (met tamboerijn).
Tarquino Merula – Canzonetta spirituale sopra alla nanna – Folle è ben si crede
De Italiaanse kapelmeester Tarquino Merula (1595-1665) stond in zijn tijd in hoog aanzien, onwelvoeglijkheden jegens zijn pupillen ten spijt. De canzonetta op een basso ostinato ‘Hor ch’e tempo di morire’ is een wel heel spirituele berceuse. Maria wiegt haar zoon in slaap, terwijl zij beeldende visioenen heeft van diens verlossingsdood aan het kruis.‘Folle è ben si crede’ is een spottende versie van de zottenzang ‘La Folia’ waarop talloze componisten in de 17e– en 18e-eeuw variaties schreven.
Biagio Marini – Con le stelle in ciel che mai
De geboorte van Christus is het onderwerp van de canzonette ‘Con le stelle in ciel che mai’. De tekst van een onbekende dichter werd rond 1622 door de uit Brescia afkomstige componist, violist en zanger Biagio Marini (1594-1663) voorzien van een melodie met speelse ritmische onregelmatigheden.
Johann Hieronymus Kapsberger – Felici gl’animi – Aurilla mia
De twee liederen van de uit Venetië afkomstige componist Johann Hieronymus Kapsberger, bijgenaamd ‘Il tedesco della tiorba’, werpen voor de verandering een vreugdevol licht op het fenomeen liefde. Op een vrolijke wijs, het zou anno 1622 best een meezinger kunnen zijn geweest, worden de tijdloze geneugten van de liefde bezongen. En ‘Aurelilla mia’ is als Gretchens ‘meine Ruh ist hin’ avant la lettre.
Barbara Strozzi – L’Eraclito amoroso: ‘Udite amanti’
Het programma wordt besloten met een liefdesbrief van de Venetiaanse componiste Barbara Strozzi (1619-1664), waarin door Eros’ lief én leed uit de doeken wordt gedaan.
Lettere amorose
Lettere amorose![4778764[1]](https://www.hanvantulder.nl/wp-content/uploads/2010/09/47787641.jpg "4778764[1]")
Onder deze poëtische titel brengt de in Brno (Moravië) geboren en getogen mezzosopraan Magdalena Kožená tezamen met het consort ensemble ‘Private Musicke’ een programma van liederen en instrumentele composities uit het allereerste begin van de barok. De polyfonie van het ‘Ars perfecta’, tot grote hoogte gebracht door Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-1594), had – voor even – afgedaan. Componisten in Florence zochten naar nieuwe vormen waarin woord en muziek een meer gelijkwaardige rol werd toebedeeld. In zijn bundel ‘Le nuove musiche’ uit 1602 breekt Giulio Caccini (1545-1618) radicaal met de vitragemuziek van de meerstemmigheid. Hij introduceert de zogenoemde ‘monodie’, een solistische, op één melodie gebaseerde zanglijn, die alle recht doet aan de (verstaanbaarheid van de) tekst. De vocalist(e) wordt begeleid door enkele instrumentale stemmen (het basso continuo), die slechts een dienende rol spelen. De renaissance is ten einde. De ‘Stile moderno’ (ook wel aangeduid als ‘Seconda practica’) doet zijn intrede. De woorden zijn vanaf nu de meester van de harmonie en niet langer, zoals in het ‘Ars perfecta’, onderworpen aan het diffuse weefsel van overlappende melodielijnen. Het samenspel van tekst en muziek leidt tot een lyriek die grotere expressieve mogelijkheden biedt dan de som van de samenstellende delen. Luistert u maar!
Fillipo Vitali – O bei lumi, o chiome d’oro
In de hartstochtelijke canzonetta ‘O bei lumi, o chiome d’oro’ op tekst van een anonieme 7e-eeuwse Italiaan zetten de gouden lokken en de bliksemstralende ogen van zijn beminde de dichter in vuur en vlam. Hij gaat er ‘met liefde’ aan kapot. Cara morte! De Florentijnse zanger, priester en componist Fillipo Vitali (1599-1653) publiceerde het lied in 1618 in zijn tweede – in Rome verschenen – bundel ‘Musiche a una e due voce’.
Sigismondo d’India – Crud’Amarilli – Me che? Squallid’e oscuro – Torna il sereno Zefiro
Erg blij is de poëet (Giovanni Battista Guarini) niet met zijn wrede Amarilli. Hij beledigt haar en sterft vervolgens harteloos. In ‘Me che?’ kust de verdrietige Torquato Tasso de koude lippen van zijn overleden geliefde. En in ‘Torna il sereno Zefiro’ zal voor de zanger nimmer meer een voorjaar aanbreken. Een en al kommer en kwel! De uit Sicilië afkomstige edelman/componist Sigismondo d’India (1582-1629) was een meester in het toonzetten van klaagzangen. Trouwens, een geliefde (?) bezigheid van alle monodisten in die tijd.
Giulio Caccini – Odi, Euterpe
De Florentijn Giulio Caccini wordt algemeen beschouwd als de schepper van het ‘Bel Canto’. Onder zijn invloed heeft de kunst van het versieren en accentueren van vocale strofen door middel van affect (forte versus piano), sprezzatura (achteloze vocale vrijheden), passaggi (register tussen borst-en kopstem) en bovenal het (naar believen)) invoegen van trilli (trillers) een flinke sprong voorwaarts gemaakt. Hoezeer Amor het gemoed van dames en heren vermag te beroeren kunt u beluisteren in het tikje ondeugende ‘Odi, Euterpe’.
Claudio Monteverdi – Si dolce è il tormento
‘Zo zoet is het lijden dat in mijn ziel huist’ zingt een bedrogene vol smart… ‘Maar ik zal trouw blijven… tot een pijl des doods mijn hart zal genezen’. Ook uit de pen van Claudio Monteverdi (1567-1643), de grote operacomponist van het begin van de 17e eeuw, vloeide menige lamentatie. Wie houdt bij dit aangrijpende ariosa, in 1624 gecomponeerd op tekst van Carlo Milanuzzi, de ogen droog?
Instrumentale intermezzi: Louis de Briçeno – Carvanda Ciacona; Caspar Sanz -Canarios; Giovanni De Macque – Capriccio stravagante; Giovanni Paolo Foscarini – Ciaccona en Lucas Ruiz de Ribayaz – Españoleta
De instrumentale tussenspelen hebben alle een Spaanse geaardheid. Van Louis de Briçeno is behoudens een in 1626 in Parijs gepubliceerde bundel met zo’n zestig composities – liederen en stukken voor gitaar – weinig bekend. Private Musicke speelt een chaconne uit deze verzameling op een aanstekelijk ritme. De populaire ‘Canarios’ van Caspar Sanz is een geliefd toegift van barokgitaristen. In de ‘Capriccio stravagante’ van de Napolitaanse componist Giovanni De Macque is de Spaanse invloed vanuit het Spaanse koninkrijk al even onmiskenbaar. De Ciaccona van Giovanni Paolo Foscarini is gebaseerd op een Spaanse boerendans in een langzame driekwartsmaat. En tot slot de ‘Españoleta’ van Lucas Ruiz de Ribayaz is een warmbloedige Iberische uitsmijter (met tamboerijn).
Tarquino Merula – Canzonetta spirituale sopra alla nanna – Folle è ben si crede
De Italiaanse kapelmeester Tarquino Merula (1595-1665) stond in zijn tijd in hoog aanzien, onwelvoeglijkheden jegens zijn pupillen ten spijt. De canzonetta op een basso ostinato ‘Hor ch’e tempo di morire’ is een wel heel spirituele berceuse. Maria wiegt haar zoon in slaap, terwijl zij beeldende visioenen heeft van diens verlossingsdood aan het kruis.‘Folle è ben si crede’ is een spottende versie van de zottenzang ‘La Folia’ waarop talloze componisten in de 17e– en 18e-eeuw variaties schreven.
Biagio Marini – Con le stelle in ciel che mai
De geboorte van Christus is het onderwerp van de canzonette ‘Con le stelle in ciel che mai’. De tekst van een onbekende dichter werd rond 1622 door de uit Brescia afkomstige componist, violist en zanger Biagio Marini (1594-1663) voorzien van een melodie met speelse ritmische onregelmatigheden.
Johann Hieronymus Kapsberger – Felici gl’animi – Aurilla mia
De twee liederen van de uit Venetië afkomstige componist Johann Hieronymus Kapsberger, bijgenaamd ‘Il tedesco della tiorba’, werpen voor de verandering een vreugdevol licht op het fenomeen liefde. Op een vrolijke wijs, het zou anno 1622 best een meezinger kunnen zijn geweest, worden de tijdloze geneugten van de liefde bezongen. En ‘Aurelilla mia’ is als Gretchens ‘meine Ruh ist hin’ avant la lettre.
Barbara Strozzi – L’Eraclito amoroso: ‘Udite amanti’
Het programma wordt besloten met een liefdesbrief van de Venetiaanse componiste Barbara Strozzi (1619-1664), waarin door Eros’ lief én leed uit de doeken wordt gedaan.
Han van Tulder (www.hanvantulder.nl)